Piše: Darko Žarić, muzejski savetnik – istoričar
Toplički ustanak, jedini ustanak u tadašnjoj porobljenoj Evropi od strane carevina Austrougarske,Nemačke I Bugarske počeo je 26. februara 1917. godine u selu Mačkovac kod Kuršumlije. Posle okupacije Prokuplja i Toplice 02.11.1915.godine, tadašnja Vlada Bugarske je naredila vojsci i činovnicima da izvrše bugarizaciju koja se sastojala u naredbi da reč Srbin više ne postoji, interniraju sa okupirane teritorije preko 58.000 ljudi a uglavnom su to bili učeni ljudi: činovnici, sveštenici, učitelji i dr. Razlog podizanja ustanka je pokušaj mobilizacije Srba u bugarsku vojsku koje su hteli da pošalju na Solunski front da se bore protiv srpske vojske.Topličani su odbili da ih mobilišu i otišli su u šumu gde su formirali odrede četnika. Tada je Ilija Radonjić sa svojim ljudima napao jednu albansku pljačkačku patrolu. Istog dana, ustanici su ušli u Kuršumliju i oslobodili je. Sutradan je došao Kosta Vojinović i preuzeo komandu nad oslobodiocima a 28.februara dolazi i Kosta Pećanac. Ubrzo su ustanici krenuli su ka Prokuplju, koje je oslobođeno u noći između 2. i 3. marta. Blace je oslobođeno 5. marta a Žitorađa, Bojnik, Lebane i Medveđa su oslobođeni između 2. i 5. marta. Bilo je 12.762 pešaka sa 8 mitraljeza, 364 konjanika uglavnom slabo naoružanih, sa oružjem iz srpsko-turskog rata 1877/78.godine: kubure, jatagani, noževi, sekire, ali su imali jaku želju za slobodom. Ustanici su došli do Crvenog krsta u Nišu, ali su se povukli i držali odbranu na Moravi kod Mramora. Ukupno je oslobođeno 80 km2 teritorije u Toplici i Jablanici.. Ustanak su predvodili vojvode Kosta Pećanac i Kosta Vojinović. Ustanak je trajao oko mesec dana, tj. do 25. marta kada je otpor ustanika slomljen od strane 60.000 bugarskih, nemačkih i albanskih vojnika.
Zlikovačke reči tadašnjeg predsednika bugarske vlade Radoslavova “Može se Srbija obnoviti, može Srbija posle rata i da se poveća, ali u Srbiji više neće biti Srba” bugarski vojnici komite predvođene zlikovcem Tanetom Nikolovom počele su da se ostvaruju.
Po podacima pisca poručnika Aleksandra Deroka, u ustanku je stradalo 8.767 Srba. Ovo je on utvrdio po podacima sa spiskova rezervnog kapetana Jovana Novičevića, u kojima su navedeni podaci da je u Dobričkom srezu ubijeno 2.918, Prokupačkom 1.398 a Kosaničkom 1.067. U ovim spiskovima su još navedeni podaci iz Leskovačkog (717), Vlasotinačkog (387), Kopaoničkog (343), Pčinjskog (472) , Jablaničkog sreza (1467) . Nisu uzeti u ovom popisu, zločini u ostali srezovima u Srbiji, umrli u internaciji, oni koji su od posledica batina kasnije umrli i izbeglice koje su se zatekle na toj teritoriji. Po navedenom popisu popalјeno je 43.484 zgrada. Samo u opštini Kuršumlija, zapalјeno je 180 kuća i 890 pomoćnih zgrada. Skupštinski anketni odbor posle rata, u svojoj anketi, utvrdio je da je u delovima Srbije zahvaćenim ustankom, stradalo 35.000 Srba od 1916.do 1918.godine a međunarodna anketna komisija je nakon ankete utvrdila da je na jugu Srbije ubijeno 20.000 lјudi. Po izveštaju američkog novinara Vilijama Drajtona koji je putovao po istočnoj Srbiji sa profesorom Beogradskog univerziteta Miletom Novankovićem i Kostom Kumanudijem istražujući zločine bugarske vojske u Topličkom ustanku, najveći zločinci bili su po njemu vojnici i oficiri iz 25. bugarskog pešadijskog puka i komitske vođe Tane Nikolov, Krsta, Gavrilo, Kristo, Kazandžija, pukovnik Kalkandžijev i major Ilkov.
Ustanak je slomljen ubistvom 23.12.1917.godine vojvode Koste Vojinovića u blizini sela Grgura kod Blaca i komandanta Jablaničkog odreda Dimitrija Begovića 13.01.1918. godine u blizini sela Vlasova kod Prolom Banje.
Večna slava četnicima iz Topličkog ustanka!!! Toplica se ponosi njihovim junaštvom i hrabrosti da ustanu 1917. godine protiv tri carstva…
